Ozono e Sáude: 16 de setembro: Día Internacional da Preservación da Capa de Ozono
A capa de ozono
O termo "capa de ozono" utilízase para facer referencia a unha zona da atmosfera terrestre situada na estratosfera, entre os 20 e os 50 kms de altitude. Esta capa contén o 90% do total da cantidade de ozono presente na nosa atmosfera, e é a responsable da absorción dun 97-99% da radiación ultravioleta ou de alta frecuencia que nos chega procedente do Sol. Foi descuberta en 1913 polos físicos franceses Charles Fabry e Henri Buisson. Posteriormente o británico Gordon Dobson estudou as súas propiedades deducindo, mediante a observación das traxectorias de caída dos meteóritos na atmosfera, que o perfil de temperaturas na troposfera non era constante, elevándose considerablemente, debido a que nesta zona a radiación UV era absorbida en maior medida. Dobson foi o primeiro científico en tomar conciencia da importancia do estudo e comprensión das propiedades da capa para o mantemento da vida no noso planeta. Deste xeito, estableceu entre 1928 e 1958, unha rede de estacións de observación para realizar un seguimento continuo da evolución da capa de ozono. En consonancia e recoñecemento á súa labor a unidade de medida do contido de ozono coñécese como "unidade Dobson" e representa a cantidade de ozono contida nunha capa de 1 mm de espesor e unha amplitude superficial de 5x10 grados colocada teoricamente sobre a Península do Labrador. Nos anos posteriores Dobson, en colaboración co meteorólogo Alan Brewer, foi capaz de explicar mediante modelos de circulación os pormenores que presenta a capa de ozono nos seus distintos espesores segundo a latitude, e grazas á rede de estacións de observación creada constatáronse nos anos 80 as evidencias da aparición do chamado "buraco de ozono".
Con anterioridade, a principios dos 70, publicáronse as primeiras advertencias dos posibles perigos para a capa de ozono que entrañaba a actividade humana. O primeiro factor identificado estaba asociado ás emisións de óxidos de nitróxeno por parte de aeronaves supersónicas de pasaxeiros como o Concorde. Despois xurdiron alertas relacionadas coas emisións de ácido clorhídrico polos motores de transbordadores espaciais da NASA, e finalmente no ano 1974 o famoso artigo de Sherwood Rowland e Mario Molina advertiu do efecto nefasto na capa de ozono por parte do cloro liberado polos clorofluorocarbonos (CFC) que podía destruír o ozono.
As evidencias descubertas nestas investigacións e publicadas a nivel internacional en distintos artigos científicos levaron á Organización Meteorolóxica Mundial (OMM) a dirixir en 1975 a primeira avaliación internacional do estado da capa de ozono. En 1977 a OMM e o Programa das Nacións Unidas para o Medio Ambiente (PNUMA) estableceron un Plan de Acción sobre a Capa de Ozono que levou á publicación en 1981 da primeira avaliación científica do esgotamento da capa de ozono, á que seguiron outras neste mesmo senso publicadas cada catro anos impulsadas polo Programa de Vixiancia da Atmosfera Global (VAG) da OMM. Por outra banda, e en conmemoración do aniversario do establecemento en Montreal en 1987 do protocolo relativo ás substancias que esgotan a capa de ozono, estableceuse por parte da Asamblea Xeral das Nacións Unidas o día 16 de setembro como "Día Internacional da Preservación da Capa de Ozono", instándose aos estados membros a "adicar este día especial á promoción de actividades concretas que se correspondan cos obxetivos e propósitos do Protocolo de Montreal e as suás enmendas". Entre as medidas fundamentais propostas atópase a eliminación do uso de substancias que esgoten o ozono estratosférico, coa finalidade de protexer a capa de ozono para as actuais xeracións e as vindeiras.
O cumprimento do Protocolo de Montreal vén demostrando a súa eficacia pois a cantidade de CRC está disminuíndo lentamente nos últimos anos. Sen embargo a realidade é que aínda existen na atmosfera cantidades suficientes de cloro e bromo procedentes das substancias que esgotan a capa de ozono (SAO) como para producir a destrución do ozono existente entre os 14 e os 20 kms de altitude na estratosfera antártica (o burato de ozono antártico segue aparecendo cada primavera entre agosto e setembro), e incluso nas rexións árticas pódense producir perdas. Hai que ter en conta que a redución da capa nas rexións polares é maior que en latitudes medias por mor das diferentes condicións meteorolóxicas e pola formación de nubes estratosféricas polares que desencadenan reaccións químicas que transforman gases intertes en cloro activo destructor do ozono a través de ciclos catalíticos. A evolución da capa de ozono na segunda metade do século XXI dependerá en grande medida do contido na atmosfera dos gases de efecto invernadoiro de larga duración: dióxido de carbono, óxido nitroso e metano. Outros aspectos a ter en conta son os chamados "bancos" de SAO procedentes de antigos equipos non eliminados aínda, como os vellos frigoríficos non reciclados que poderían deteriorarse e filtrar á atmosfera as SAO procedentes no seu interior, ou o feito de que o tetracloruro de carbono atmosferico nin disminúe tan rapidamente como cabería pensar, nin as súas emisións son realmente as notificadas polas Partes do Protocolo. Por outra banda, compostos substitutivos dos CFC como os hidrofluorocarbonos (HFC) e os hidroclorofluorocarbonos (HCFC) son tamén constante obxecto de debate por contribuír ao quentamento global do planeta.
A capa de ozono e a saúde pública.
En canto ás consideracións relativas á redución da capa de ozono e ás implicacións que a mesma supón, non só no medio ambiente senón tamén na saúde pública, nos últimos anos publicáronse un bo número de artigos científicos e informes sobre o impacto do cambio climático e sobre o efecto da redución do ozono estratosférico na saúde humana, especialmente relacionados coa súa incidencia en enfermidades dermatolóxicas. O incremento mundial de cáncer de pel e outras afeccións relacionadas coas radiacións ultravioletas, como os seus efectos sobre os ollos e o sistema inmunitario, foron recoñecidos pola OMS que chamou a trazar estratexias de prevención. Existen evidencias científicas do incremento de cáncer de pel en persoas expostas de xeito prologando a radiacións solares, especialmente na súa infancia, e estímase que unha disminución do 1% da capa de ozono ten como resultado un incremento do 2% no número de casos de este tipo de cáncer. Tamén hai evidencias que relacionan a elevada exposición a radiacións ultravioleta cun incremento de risco de padecer cataratas ou trastornos inmunodepresivos. Nas estimacións da incidencia do cáncer de pel debido á exposición a radiacions ultravioletas excesivas o feito de que a síntese da vitamina D dependa da pigmentación da pel e do grado de exposición, non fan que sexa fácil dar unha recomendación sinxela sobre as doses óptimas de exposición aos UVB que permitan incrementar suficientemente a síntese de vitamina D sen incrementar o risco de sufrir cáncer de pel. Tamén hai que ter en conta que as doses personais de radiación UV dependen de diversos factores: ambientais (latitude, altitude, aerosoles, nubes, etc.) e sociais (tipo de traballo, ocio, estética, etc.).
A radiación ultravioleta é emitida polo Sol con distintas lonxitudes de onda nas formas UVA, UVB e UVC, pero grazas á absorción da mesma pola atmosfera, o 99% dos raios ultravioletas que chegan son do tipo UVA, evitándonos as radiacións máis perigosas para a saúde como son as do tipo UVC (de menor lonxitude de onda e que son absorbidas polo osíxeno e o ozono da atmosfera), e as do tipo UVB (que son absorbidas parcialmente polo ozono e pode ocasionar riscos). O incremento da radiación solar ultravioleta que alcanza a superficie terrestre pode producir serios efectos, non soamente sobre as persoas, senón noutras formas de vida, incluso en pequenas dosis. Na exposición controlada á mesma hai que ter en conta que só as nubes tipo cúmulos de gran desenvolvemento vertical atenúan estas radiacións practicamente a cero, porén o resto de formacións como cirros, estratos e cúmulos non as atenúan, por iso é fundamental a fotoprotección tamén en días nublados.
O Sol ten efectos positivos sobre o ser humano sempre con exposicións ao mesmo en doses axeitadas, pero a radiación ultravioleta provoca lesións a corto plazo (eritema solar, cambios inmunolóxicos) e a longo (fotoenvellecemento e fotocarcinoxénese) que fan sopesar as vantaxes e inconvenientes que ten unha exposición excesiva ao sol sen fotoprotección, sendo a consecuencia máis grave o melanoma. A necesidade de protección da pel frente á exposición solar é un problema importante para a saúde. É fundamental a adquisición de bos hábitos de fotoprotección tan elementais como evitar o sol do mediodía, usar sombreiro, roupa, gafas, fotoprotectores idóneos para cada fototipo de pel, tendo especial coidado no caso dos nenos, pois o efecto do sol "acumúlase" e ten memoria, de forma que a pel "lembra" toda a radiación recibida dende a infancia. Un dos principais factores de risco de padecer cáncer de pel na idade adulta é ter sufrido queimaduras ou insolacións repetidas na infancia e adolescencia. Os expertos sinalan que cunha fotoprotección axeitada o risco de dano na pel pódese reducir nun 70%, e estudos clínicos conclúen que utilizar un fotoprotector de factor 15 durante os 18 primeiros anos de vida pode reducir ata un 80% o risco de cáncer cutáneo.
Enlaces de interese.
30th Anniversary of Montreal Protocol and International Ozone Day 2017
Día Internacional da Preservación da Capa de Ozono: 16 de setembro / Nacións Unidas
Secretaría do Ozono / Programa das Nacións Unidas para o Medio Ambiente
Ozone Awards 2017 / Secretaría do Ozono
Acción polo Clima / Comisión europea
Ozono (O3) / Meteogalicia
Normativa relativa a substancias esgotadoras da capa de ozono (SAO) / Ministerio de Agricultura, Pesca, Alimentación y Medio Ambiente
Fondo multilateral para a aplicación do Protocolo de Montreal
Unidade de Acción polo Ozono da División de Tecnoloxía, Industria e Economía / PNUMA
Ozono / PNUMA
Pack educativo AcciónOzono / UNESCO
Noticias destacadas.
Tratados e lexislación para a protección da capa de ozono.
Tratados:
Convenio de Viena para a Protección da Capa de Ozono (1985).
Protocolo de Montreal relativo ás substancias que esgotan a capa de ozono (1987).
Lexislación internacional:
Regulamento (CE) 1005/2009 do Parlamento Europeo e do Consello, sobre as substancias que esgotan a capa de ozono.
Directiva 2008/50/CE do Parlamento Europeo e do Consello de 21 de maio de 2008 relativa á calidade do aire ambiental e a unha atmosfera máis limpa en Europa.
Decisión de execución da Comisión Europea de 11 de decembro do 2014 pola que determínanse os límites cuantitativos e asígnanse cuotas de substancias reguladas de conformidade co Regulamento (CE) 1005/2009 para o período comprendido entre o 1 de xaneiro e o 31 de decembro de 2015.
Regulamento (CE) 842/2006, de 17 de maio, sobre determinados gases fluorados de efecto invernadeiro.
Regulamento (UE) 2017/605 da Comisión de 29 de marzo de 2017 polo que modifícase o anexo VI do Regulamento (CE) 1005/2009 do Parlamento Europeo e do Consello sobre as substancias que esgotan a capa de ozono.
Lexislación nacional:
Lei 34/2007, de 15 de novembro, de calidade do aire e protección da atmosfera.
Real Decreto 795/2010, de 16 de xuño, polo que regúlase a comercialización e manipulación de gases fluorados e equipos baseados nos mesmos, así como a certificación dos profesionais que os utilizan.
Real Decreto 100/2011, de 28 de xaneiro, polo que actualíizase o catálogo de actividades potencialmente contaminadoras da atmosfera e establécense as disposicións básicas para a súa aplicación.
Real Decreto 102/2011, de 28 de xaneiro, relativo á mellora da calidade do aire.
Lexislación autonómica:
Lei 8/2002, de 18 de decembro, de protección do ambiente atmosférico de Galicia.
Decreto 133/2008, polo que regúlase a avaliación da incidencia ambiental.
Lei 12/1995, do imposto sobre contaminación atmosférica.
Decreto 29/2000, de 20 de xaneiro, polo que apróbase o Regulamento do imposto sobre a contaminación atmosférica.
Orden de 30 de xullo de 2009 pola que desenvólvese o Regulamento do imposto sobre a contaminación atmosférica.
Decreto 10/2009, polo que apróbanse determinadas modificacións en materia de taxas e prezos do imposto de contaminación atmosférica e en materia económico-administrativa.
Bibliografía.
Ali SA, Suhail N. Ozone depletion, a big threat to climate change: what can be done? Global Journal of Pharmacy and Pharmaceutical Science. 2017; 1(2).
Arias AG, Horta-Rangel F. Ozono, contaminación ambiental y la medicina basada en evidencias. Revista Cubana de Física [Internet]. 2017; 34(1):70-9.
Badilla GL, Ballesteros R. Efectos de la exposición al ozono en personas con enfermedades cardiovasculares en Mexicali, BC. Revista de la Facultad de Medicina UNAM [Internet]. 2003; 46(6):222-5.
Blázquez MCT. Cambio climático y salud. Informe SESPAS 2010. Gaceta Sanitaria [Internet]. 2010; 24:78-84.
Borsese A, Esteban S. Química, educación ambiental y vida cotidiana: el ozono troposférico. Enseñanza de las ciencias: revista de investigación y experiencias didácticas [Internet]. 2005; 23(2):251-62.
Cacho J, Sainz de Aja MJ. Antartida: el agujero de ozono. Madrid: Tabapress; 1989.
Cartea P. ¿Hay un agujero en la capa de ozono de tu cambio climático?
Cisneros JM. La estratosfera polar, basurero atmosférico. 1989.
Correa MP. Solar ultraviolet radiation: properties, characteristics and amounts observed in Brazil and South America. An Bras Dermatol. 2015; 90(3): 297-313.
De Castro González FV. La contaminación por ozono en España. Análisis del periodo 2000-2005.
De Castro González FV, Arcas SJ. La contaminación por ozono troposférico. El caso de Motril (Granada). Observatorio Medioambiental [Internet]. 2007; 10:265.
De Centro Habana I López JT. Recomendaciones para la fotoprotección en la edad pediátrica, una propuesta basada en evidencias científicas. Revista Cubana de Pediatría [Internet]. 2013; 85(4):552-8.
De Fabo EC. Arctic stratospheric ozone depletion and increased UVB radiation: potential impacts to human health. International Journal of Circumpolar Health. 2005; 64(5).
De la Morena Carretero BA. La radiación solar: efectos en la salud y el medio ambiente. Sevilla: Universidad Internacional de Andalucía; 2010.
De Noticias. Las radiaciones ultravioleta y el cáncer de piel. Salud pública de México [Internet]. 2013; 55(1).
Díaz Batista A, García Mesa M, Piña Manresa C, Menéndez Cepero S. Efecto del ozono sobre la activación plaquetaria en pacientes con enfermedades vasculares periféricas: Informe preliminar. Revista Cubana de Investigaciones Biomédicas [Internet]. 2001; 20(1):42-4.
Fernández Sánchez JJ. Efemérides: el centenario del descubrimiento de la capa de ozono. Vida Científica. 2013: 142-144.
Figueroa FL. Análisis transdisciplinar sobre la destrucción de la capa de ozono e incremento de radiación ultravioleta y sus efectos sobre le medio ambiente y la salud humana. Departamento de Ecología. Facultad de Ciencias. Universidad de Málaga.
Figueroa FL. Implicaciones dermatológicas del cambio climático y de la disminución de la capa de ozono. Actas Dermosifiliográficas. 2011; 102(5):311-5.
Fisher M. La capa de ozono: la tierra en peligro. Madrid: McGraw Hill; 1993.
Fleury N, Geldenhuys S, Gorman S. Sun exposure and its effects on human health: mechanisms through whith sun exposure could reduce the risk of developing obesity and cardiometabolic dysfunction. International Journal of Environmental Research and Public Health. 2016; 13.
Garfield E. Ozone-layer depletion: its consequences, the causal debate, and international cooperation. Essays of an Information Scientist: Science Literacy, Policy, Evaluation and other Essays. 1988; 11.
Giles Carnero R. La amenaza contra la capa de ozono y el cambio climático: respuesta jurídico-internacional. Huelva: Universidad de Huelva; 2003.
González Bayón E. ¿Ozono? ¡Sí, gracias! Madrid: Gaviota; 1998.
González de la Cerda En. Tendencias de los niveles de ozono y mortalidad por enfermedades respiratorias y cardiovasculares en la Zona Metropolitana de Guadalajara. 2013.
Green AC, Wallingford SC, McBride P. Childhood exposure to ultraviolet radiation and harmful skin effects: epidemiological evidence. Progress in Biophysics and Molecular Biology. 2011; 107:349-355.
Grigalavicius M, Moan J, Dahlback A, Juzeniene A. Daily, seasonal, and latitudinal variations in solar ultraviolet A and B radiation in relation to vitamin D production and risk for skin cáncer. The International Journal of Dermatology. 2015.
Gruijl FR, Longstreth J, Norval M, Cullen AP, Slaper H. Health effects from stratospheric ozone depletion and interactions with climate change. 2003. Photochemical and Photobiological Sciences. 2003; 2: 16-28.
Hare T. La capa de ozono. Madrid: SM; 1990.
Heggling MI. Twenty Questions and Answers About the Ozone Layer: 2014. World Meteorological Organization.
Hester RE, Harrison RM, eds. Causes and environmental implications of increased UV-B radiation. Cambridge: The Royal Society of Chemistry; 2000.
Índice UV Solar Mundial: guía práctica. Ginebra: OMS; 2003.
Justiniano Antelo AJ. Modelo de simulación ozono troposférico y su relación con las enfermedades respiratorias agudas que se presentan en los niños que viven en la Ciudad de La Paz [Internet]. 2014.
Kovats S, ed. Climate change and stratospheric ozone depletion: early effects on our health in Europe. Copenhague: World Health Organization, Regional Office for Europe: 2000.
Kriner A, Castorina JA, Cerne B. El adelgazamiento de la capa de ozono: algunos obstáculos para su aprendizaje. Revista Electrónica de Enseñanza de las Ciencias [Internet]. 2003; 2(2):136-54.
Manteca Martín A. Biología de la piel y cáncer. Curso de adaptación al Grado de Enfermería. Universidad de Cantabria. 2013.
McMichael AJ, Lucas R, Ponsonby AL, Edwards SJ. Stratospheric ozone depletion, ultraviolet radiation and health. Ginebra: OMS; 2011.
Morena Carretero BA, Sorribas Panero M, Adame Carnero JA, Vilaplana Guerrero JM, Gil Ojeda M, Balairón Ruiz L. La radiación solar: efectos en la salud y el medio ambiente [Internet]. Universidad Internacional de Andalucía; 2010.
Moshammer H, Simic S, Haluza D. UV-radiation: from physics to impacts. International Journal of Environmental Research and Public Health. 2017. 14.
Norval M, Cullen AP, Gruijl FR. The effects on human health from stratospheric ozone depletion and its interactions with climate change. Photochemical and Photobiological Sciences. 2007; 6: 232-51.
Pérez López JA, Espigares García M. Agujero de ozono y efecto invernadero: influencia en la salud y medio ambiente. Granada: Universidad de Granada; 1993.
Pinault L. The risk of melanoma associated with ambient summer ultraviolet radiation. Health reports. 2017; 28(5):3-11.
Ramirez KZ. Valoración del efecto protector del ozono sobre el rechazo crónico en el trasplante pulmonar experimental [Internet]. 2014.
Redondas A, Carreño Corbella V, Hernández Cruz B, Berjón A, López-Solano J, León-Luis SF. Conceptos básicos de composición atmosférica: ozono total y radiación ultravioleta. 2016.
Rivas M, Rojas E, Araya MC, Calf GM. Ultraviolet light exposure, skin cáncer risk and vitamin D production. Oncology Letters. 2015; 10:2259-64.
Rivas M, Araya MC, Caba F, Rojas E, Calaf GM. Ultraviolet light exposure influences skin cáncer in association with latitude. Oncology Reports. 2011; 25:1153-59.
Rizo Agüera J, Bernal Valero Á, Hernández García E. La radiación ultravioleta en el docente de educación física: prevención de riesgos laborales. Cultura, Ciencia y Deporte [Internet]. 2008; 3(8).
Rojas E, Ávila MR. Índice solar ultravioleta y espesor de la capa de ozono en Arica Norte de Chile. Interciencia [Internet]. 2017; 42(2):115.
Saavedra A, Souto JA, Quintana AI, Bermúdez JL. La simulación metereológica en el estudio del origen aloctono del ozono troposférico en zonas rurales del norte de Galicia. Departamento de Enxeñería Química, Universidade de Santiago de Compostela; 2006.
Sánchez F. Consideraciones sobre la capa de ozono y su relación con el cáncer de piel. Revista médica de Chile [Internet]. 2006; 134(9):1185-90.
Sánchez Vega MV. La capa de ozono. Revista Biocenosis. 2008; 21(1-2).
¿Se está recuperando la capa de ozono? Conclusiones de la última evaluación de la capa de ozono de la OMM y el PNUMA. Boletín de la OMM. 2015; 64(1).
Sleijffers A, Garssen J, Gruijl FR, Boland GJ. Influence of ultraviolet B exposure on immune responses following hepatitis B vaccination in human volunteers. The Journal Investigative of Dermatology. 2001; 117(5).
Solomon KR. Effects of ozone depletion and UV-B radiation on humans and the environment. Atmosphere-Ocean. 2008; 46: 185-202.
Solomon S. On the depletion of antartic ozone. Nature. 1986; 321(6072):755-758.
Staehelin J. Vigilancia mundial del ozono atmosférico. 2008. Boletín de la OMM; 57(1).
Thomas P, Swaminathan A, Lucas RM. Climate change and health with an emphasis on interactions with ultraviolet radiation: a review. Global Change Biology. 2012; 18:2392-2405.
Torillo E. Estimación del beneficio económico en materia de Salud por reducciones de Ozono y PM10 en Mexicali: un enfoque de costos evitados [Internet]. 2008.
Van der Leun JC, Piacentini RD, Gruijl FR. Climate change and human skin cáncer. Photochemical and Photobiological Sciences. 2008; 7: 730-33.
Varela Díaz R. Contaminación e saúde: o efecto invernadoiro e os furados de ozono. Santiago de Compostela: Laiovento; 1997.
Velázquez de Castro F. El ozono ¿cuándo protege y cuándo destruye? Madrid: McGraw-Hill; 2001.
Velázquez de Castro F. La contaminación por ozono en España: análisis del período 2000-2005. IX Congreso Nacional del Medio Ambiente. 2005.
West SK, Longstreth JD, Muñoz BE, Pitcher HM, Duncan DD. Model of risk of cortical cataract in the US population with exposure to increased ultraviolet radiation due to stratospheric ozone depletion. American Journal of Epidemiology. 2005; 162: 1080-88.ef
Yoshida O. The international legal régime for the protection of the stratospheric ozone layer. The Hague: Kluwer Law; 2001.
Zemelman D. Radiación ultravioleta, epidemiología del cáncer cutáneo y factores de riesgo. Rev.Hosp.Clin.Univ.Chile [Internet]. 2007; 18(3):239-46.